مسجد قاولقا در راز و جرگلان، بنایی تاریخی با نقاشی های دیواری منحصربه فرد - جملات زیبا

این مسجد در روستای قاولقا از توابع بخش جرگلان، در فاصله 40 کیلومتری از مرکز شهرستان قرار گرفته است. قدمت مسجد حدود 100 سال است و ویژگی برجسته آن طرح های منحصربه فرد گیاهی دیوارهای داخلی آن است.

روستای قاولقا موقعیت دره ای دارد و در 50 کیلومتری شمال غربی شهر راز قرار گرفته است. مسجد و مکتب خانه بر شیب دامنه تپه ماهورهای حاشیه رودخانه سومبار ایجاد شده است. به نحوی که تمام معابر اطراف شیب زیاد به سمت رودخانه دارند. وجود رودخانه و آب مناسب در کنار موقعیت کوهستانی و دره ای منطقه که چراگاه و مراتع مناسبی ایجاد نموده، به طور طبیعی باعث شده اقتصاد زیست پایۀ مردمان این منطقه کشاورزی و دامداری باشد.

تاریخچه

از زمان بنیان گذاری بنای اولیۀ مسجد شفیعی قاولقا اطلاعات دقیقی در دست نیست ولی مسجد کنونی به استناد قول معمرین روستا و تاریخ درج شده بر روی چند سرستون مسجد سال 1380 هجری قمری است. نقاش مسجد که پیشۀ نجاری هم داشته و در نوسازی مسجد سهیم بوده، یکی از اهالی محل به نام اُراز مراد روزبه است که به سال 1313 در یکه سعود متولد شده و خاطراتی از زمان ساخت مسجد دارد. هشت سال بعد از نوسازی مسجد، بنای مکتب خانه یا مدرسه علمیه به سال1388 قمری (1347 شمسی) در مجاورت مسجد ساخته شده است. وجه تسمیه اثر به نام شفیعی به علت کارکرد مذهبی مسجد و مدرسه است که شفیع به معنای شفاعت کننده بر آن نام نهاده شده است. بعلاوه نام قاولقا در زبان ترکمنی به معنای جمع شدن است. در این خصوص دو نقل قول وجود دارد: اول به علت شرایط طبیعی و دره ای روستا که در دو سوی آن کوه ها به هم نزدیک شده (یا جمع شده) و دوم اینکه اهالی روستا پس از مهاجرت از ترکمنستان در این آبادی جمع شده اند و به همین علت محل را قاولقا نام نهاده اند.

ویژگی ها

مهم ترین ویژگی مسجد و مکتب خانه قاولقا وجود تزئینات نقاشی با نمادهای خاص ترکمنی در دیوارهای مسجد و هم تزیین سرستون های چوبی ایوان مسجد و مکتب خانه در این مجموعه است. وجود سنت تزیین مکان مقدس یک رسم باستانی است که ریشه در دوره پیش ازتاریخ دارد و نمونه های شاخص آن در فلات ایران معبد منقوش زاغه و در ترکیه پرستشگاه چَتل هویوک است. رسم تزیین مکان های مقدس با نقاشی در دوره های جدیدتر و با پیشرفت های تکنولوژیک به تدریج رنگ باخته و با آرایه های معماری پیشرفته تر همانند گچ بری و کاشی کاری جایگزین شد. از این رو، وجود نقاشی های کاملاً بومی همراه با نمادپردازیِ قوی در مسجد قاولقا از ویژگی های خاص این اثر منحصربه فرد است.

مشخصات اثر

مسجد و مکتب خانۀ شفیعی مجموعاً به مساحت 304 مترمربع در مرکز روستای قاولقا قرار گرفته است. طی دورۀ قاجار تا اوایل قرن حاضر بسیاری از روستاها ایران دارای مکتب خانه هایی بودند که وظیفه تربیت شاگردان و آموختن شرعیات دینی و مذهبی را بر عهده داشتند. در روستای قاولقا این مکتب خانه در کنار مسجد ساخته شده و یک مجموعه واحد مذهبی را تشکیل داده است. مسجد و مکتب خانه در شیب دامنه و بر کناره چپ رودخانه سومبار ساخته شده است. به علت شیب زیاد دامنه در این بخش از روستا، بعضی مساکن روستایی و هم مسجد و مکتب خانه با ساختار پلکانی ایجاد شده است، به نحوی که صحن مسجد در شرق ایوان، روی بام یک واحد انباری قرار گرفته است. مسجد و مکتب خانه با مصالح خشت و گل ساخته شده و سقف مسطح تیرپوش دارند. مسجد در ضلع جنوبی و مکتب خانه در ضلع شمالی مجموعه ساخته شده اند. بنای مسجد از یک تالار مستطیل شکل ستون دار و یک پیش تالار یا ایوان ستون دار با جهت گیری شمال شرقی-جنوب غربی تشکیل شده است. پلان تالار مسجد (شبستان) مستطیل شکل به ابعاد تقریبی 9/5 متر در 6/5 متر است. با وجود این به علت شیوه ساخت و مصالح به کار رفته درمجموعه، بنای مسجد کاملاً گونیا و راست گوشه نیست و ابعاد هر ضلع به صورت جزئی با هم اختلاف دارد.

در جلوی مسجد (ضلع شمال شرق) یک ایوان ستون دار کشیده و باریک وجود دارد که سقف آن مانند شبستان مسجد تیرپوش است. سقف ایوان روی پنج ستون چوبی از جنس ارس قرار گرفته است. ستون ها دارای سرستون های خراطی شده به شکل پیچ های دوگانۀ حلزونی (مشابه سبک ایونیک در معماری یونانی) بر یکی از سرستون ها تاریخ 1380 قمری درج شده که زمان ساخت آن ها را نشان می دهد. این نوع سرستون ها که علاوه بر ایوان مسجد، در ایوان ستون دار بسیاری از مساکن روستایی منطقه جرگلان هم دیده می گردد، به عقیده بسیاری از محققان، نماد مذکور شاخ پیچ خورده قوچ است که در باورهای قوم ترکمن نقش مهمی دارد و اشاره به قوچ ذبح شده به وسیله ابراهیم خلیل الله است. وجود یک جفت شاخ قوچ بر لب بام ایوان ستون دار این اندیشه را تقویت می نماید.

بعلاوه نقش سر قوچ، کاملاً مشابه نمونه های نقش شده در مسجد قاولقا در بین منسوجات و دست بافته های منطقه جرگلان ازجمله در نقوش نمدها، فرش ترکمن و حتی بعضی پوشاک با طرح سوزن دوزی شده وجود دارد.

مهم ترین بخش مسجد تالار ستون دار است که شبستان و محل برپایی نماز است و با نقاشی تزئین شده است. این تالار دو در ورودی دارد که به ایوان ستون دار باز می شوند. در سمت مقابل ورودی، دیوار قبله قرار گرفته است که سراسر آن با نقوش و نمادهای سنتی ترکمنی نقاشی شده است. این دیوار با سه خط افقی به چهار نوار موازی تقسیم شده و تمام سطح آن با نقوشی تزیین شده است. محراب به شکل یک فرورفتگی ساده قوس دار در میانۀ دیوار قبله قرار گرفته است. در وسط محراب یک نماد نقشی به شکل سه جفت شاخ پیچ خورده قوچ بر یک محور عمودی روی هم نقش شده است. در بالای این نماد، یک نقش به شکل دو لوزی تودرتو دیده می گردد.

مشابه همین نقش در ابعاد بزرگتر در طرفین محراب بر دیوار قبله نقش شده، هر طرف سه نقش که درمجموع هفت نماد با قوس های دو پیچان را نشان می دهد. حاشیه های فرورفتگی محراب، با پیچک های کوچک تزیین شده که در قسمت بالای محراب به شکل یک نماد گیاهی درآمده و تصویر انتزاعی درخت مانندی را تشکیل داده است. در حدفاصل هر یک از نمادهای دوپیچان دیوار قبله، گلک هایی با هشت گلبرگ نقش شده است که گلبرگ آن ها به صورت متناوب سفید و سرخ رنگ است. سایر دیوارهای مسجد فقط تا لبه طاقچه پنجره ها تا حد ازاره به صورت یکدست نقاشی شده و نقوش کمرنگی مشابه طرح های دوپیچان در دیوار ضلع شمالی و جنوبی هم دیده می گردد که رنگ گذاری نشده اند.

یکی از دلایل اصلی متروک شدن مکتب خانه تغییر نظام آموزش از مکتب خانه به مدرسه است که سال ها پیش در تمام ایران نظام آموزش مکتب خانه ای را از میدان به در کرد.