بریده کوتاه و زیبایی از یکی از مقاله های استاد پرویز شهریاری: خوشبختی دانشمند - جملات زیبا

نالیدن بلبل، ز نوآموزی عشق است، هرگز نشنیدیم که که پروانه بنالد؛ و هشترودی هم هرگز ننالید، همان گونه که سقراط، وقتی که جام شوکران را سر می کشید ننالید، که جوردانو برونو، بر بالای کومهٔ فروزان آتش ننالید، که گالوا در شب مرگ زودرس خود ننالید، که اوپنهایمر به خاطر تعقیب و آزار خود ننالید، که روزنبرگ ها بر صندلی الکتریکی ننالیدند، که ناصر خسرو از آزادگی و دربه دری خود ننالید، که خیام به دلیل تکفیر احتمالی خود از غزالی و دیگران ننالید، همان گونه که رازی ها، پورسیناها و هزاران انسان عاشق دانش و حقیقت ننالیدند.

عشق، سرگشتگی می آورد و به زمان و مکان ویژه ای هم، بستگی ندارد و اگر این عشق، عشق به انسانیت و راستی و دانش باشد، سرگشتگی و از خودگذشتگی بیش تری می طلبد. ولی عاشق همیشه خوشبخت است، چون می داند که چه می کند و به کجا می رود.

چقدر افلاتون در جمهور خود زیبا گفته است:

درستکار عدالت پرست همیشه خوشبخت است، ولی نادرستی ستم پیشه، همیشه تیره روز، درستکار را بکوبید، بیاویزد، برنجانید، کور سازید، داغ کنید، باز هم از نادرست، خوشبخت تر است

تاریخ دانش سرشار از پیشامدهای است که ما را به گفتهٔ فردینان هوفر قانع می کند که: باید زندگان بسیاری نابود شوند تا دانش پیشرفت کند، دلیل این وضع هم روشن است. دانشمند به تجربه و اندیشهٔ خود تکیه دارد و همه چیز را با محک دانش می سنجد، او در هر گامی، چیزی تازه می یابد و این تازگی موضوع با عادت دیگران سازگار نیست. این نیروی عادت به عنوان نیروی سهمگین در برابر او مقاومت می کند، ولی به قول شارل کورکلن: اگر کسی مایه داشته باشد، به سلیقهٔ دیگران، کار نمی کند و طبیعی است، این رو به سلیقهٔ روز، کار نکردن برای او حادثه آفرین می شود.

وقتی آریستارک گفت، حرکت خورشید به دور زمین، ناشی از گمان نادرست ما است و این، زمین است که به دور خورشید می چرخد و به این ترتیب، زمین را از مرکز عالم خارج ساخت، فریاد اعتراض بلند شد که: چطور، می خواهید آتش مقدس ابدی را، از اجاق بربایید. چه جسارتی! و کسی که چنین جسارتی داشته باشد، باید تکفیر شود و مورد آزار قرار گیرد. و این داستان ادامه می یابد. باوجودی که کوپرنیک سده ها بعد از آریستاک، در مقدمهٔ کتاب خود، خطاب به پاپ پل سوم نوشت: اگر برحسب اتفاق افراد حقیر پیدا شوند که بدون هیچ گونه آگاهی های ریاضی بخواهند هر موقع آن مقام مقدس را، وادار به دخالت در این باره کنند و به اتکای کتاب مقدس، کتاب مرا مورد تهمت قرار دهند، و آن را تعقیب کنند، من از هم اکنون اعلام می دارم که به وجود ایشان اهمیتی نمی دهم و داوری آنان را همچون خاک می پندارم…تنها ریاضی دانان حق دخالت در حقیقت های ریاضی را دارند، باز هم کتاب کوپرنیک در سیاههٔ کتاب های گمراه کننده قرار گرفت و گالیله به خاطر ادامهٔ کار او به محاکمه کشیده شدو جوردانو برونو به خاطر تبلیغ و تایید این نظرها، محکوم به سوختن در آتش شد.

پاسکال که خود دانشمندی عالی قدر بود، با سوز دل از این پیشامد یاد می کند:

شما کاری یاوه تر از این انجام نداده اید که فرمانی از روم گرفته اید و در آن عقیدهٔ گالیله را دربارهٔ حرکت زمین محکوم کرده اید. چیزی که سکون زمین را ثابت کند. فرمان کلیسای روم نیست، زیرا اگر ما دلیل های روشن در دست داشته باشیم که زمین در حال حرکت است، فرمان کلیسا آن را از حرکت باز نخواهد داشت و همهٔ مردم نیز همراه آن حرکت خواهند کرد. همین پاسکال، در نامه ای که به همسر خواهر خود می نویسد می گوید: من خیال نمی کنم، ما ناچار باشیم اندیشه ها و حکم هایی را که از گذشته باقی مانده اند بپذیریم، مگر آن که متکی بر دلیل های روشن و غیرقابل تردید باشند، زیرا به نظر من، این تهایت ضعف و نادانی است که حقیقت های روشن ریاضی را محترم نشماریم و عقیده هایی را که در گذشته داشته ایم، با اصرار و لجاج، نگه داریم.

خوشبختی دانشمند در این جاست که جاودانی است و امروز ما در هر کتاب و هر مجلس و هر گوشه ای، نام دانشمند را می بینیم و از آن ها تجلیل می کنیم، در حالی که حتی نام محاکمه کنندگان گالیله را نمی دانیم. به قول استفان تسوایک: تاریخ، اسکندرها، ناپلئون ها و آتیلاها را به عنوان نمونه نمی پذیرد، بلکه قهرمان تاریخ کسانی هستند که برای روح انسانی ما، خدمتی انجام داده اند و دامنه های آگاهی های ما را وسعت بخشیده اند و به حواس زمینی ما، نیروی درک این همه اسرار آسمان و زمین را بخشیده اند.

منبع: نشریه چیستا: اردیبهشت و خرداد 1386